Akademi Destekli Projelerde Varyans Analizi (ANOVA)

Varyans Analizi (ANOVA), akademi destekli projelerde birden çok grubun veya koşulun ortalamalarını karşılaştırmak için kullanılan, güçlü ve esnek bir istatistiksel yöntem ailesidir. Basit iki grup karşılaştırmalarını aşarak üç ve daha fazla grupta farkı test edebilmesi, etkileşimleri inceleyebilmesi, kovaryanslarla ayarlama yapabilmesi (ANCOVA), birden fazla bağımlı değişkeni birlikte ele alabilmesi (MANOVA) ve tekrarlı ölçümlerle birey içi değişimi modelleyebilmesi (RM-ANOVA; karma ANOVA) onu çok yönlü kılar. ANOVA’nın kalbinde iki fikir vardır: (i) gruplar arası değişkenlik, (ii) grup içi (hata) değişkenlik. Eğer gruplar arası değişkenlik, grup içi değişkenliğe göre yeterince büyükse, grupların ortalamalarının eşit olduğu sıfır hipotezi reddedilir.

1) ANOVA’nın Mantığı: Varyansın Kaynaklara Ayrıştırılması

ANOVA, toplam değişkenliği grupla açıklanan ve hata bileşenlerine ayırır. Tek yönlü ANOVA’da:

• SS_Toplam = SS_Arası + SS_İçi

• MS_Arası = SS_Arası / df_Arası, MS_İçi = SS_İçi / df_İçi

• F = MS_Arası / MS_İçi
  F istatistiği yeterince büyükse ve p<α ise, en az bir grup ortalaması diğerlerinden farklıdır.

Uygulamalı sezgi: Aynı ölçüm hata ve bireysel farklılık yüzünden dalgalanırken, müdahale/koşul etkisi gruplar arası ortalamaları sistematik biçimde “ayırır”. Bu ayrım, hata varyansına göre büyükse anlamlılık belirir.

---

2) Hangi ANOVA? Model Haritası

• Tek yönlü ANOVA: Tek faktör, k≥3 grup (bağımsız örneklem).

• İki yönlü (faktöriyel) ANOVA: İki faktör + etkileşim (A×B).

• Tekrarlı ölçümler ANOVA (RM): Aynı bireylerden birden çok zaman/koşul ölçümü (içi-denek).

• Karma (mixed) ANOVA: Hem içi-denek hem arası-denek faktörler.

• ANCOVA: Kovaryanslarla ayarlama (başlangıç puanı, yaş vb.).

• MANOVA/MANCOVA: Birden fazla bağımlı değişken (multivaryant yapı).

Seçim ipucu: Tasarımınızda yinelenen ölçümler varsa RM/karmayı; karıştırıcıları kontrol etmeniz gerekiyorsa ANCOVA’yı; birden çok ilişkili sonuç varsa MANOVA’yı düşünün.

---

3) Varsayımlar: Normallik, Varyans Homojenliği, Bağımsızlık

• Artıkların normalliği: Grup bazında yaklaşık normal (Shapiro–Wilk, Q–Q grafiği).

• Varyans homojenliği: Levene veya Brown–Forsythe testi; eşit değilse Welch ANOVA veya sağlam yöntem.

• Bağımsızlık: Tasarımda randomizasyon/bağımsız örneklem; RM için sferisite (Mauchly) ayrıca test edilir.

Pratik: Büyük örneklemlerde küçük normallik sapmaları kritik değildir. Varyans homojenliği bozuksa klasik ANOVA yerine Welch, post-hoc’ta Games–Howell kullanın.

---

4) Etki Büyüklüğü: Anlamlılığın Ötesi

• η² (eta squared), partial η², ω² (omega squared) (önerilen, daha düşük yanlılık).

• Raporlama: “F(2, 90)=4.21, p=0.018, ω²=0.10 (orta etki).”
  Etkinin pratik anlamı (MCID; eğitimde puan karşılığı, klinikte etki büyüklüğü) açıkça tartışılmalıdır.

---

5) Güç ve Örneklem Planlaması

İstenen güç (genelde 0.80), α (0.05) ve beklenen kısmi η²/f (Cohen’in f’i) üzerinden grup sayısı ve grup başına örneklem planlanır. Etki küçükse daha büyük örneklem gerekir. Tek yönlü ANOVA’da dengesiz grup büyüklükleri güç ve homojenlik duyarlılığını etkiler.

---

6) Tek Yönlü ANOVA: Adım Adım

1. Betimsel: Ortalama±SS, medyan[IQR], kutu/raincloud grafikleri.

2. Varsayım: Q–Q, Levene.

3. Test: Klasik ANOVA veya Welch.

4. Etkiler: ω² veya (partial) η².

5. Post-hoc: Tukey HSD (eşit varyans ve n), Games–Howell (eşit değil).

Örnek (eğitim): Strateji A/B/C → Welch F(2, ≈60.7)=5.32, p=0.007; Games–Howell: A–C anlamlı (p=0.009), B–C marjinal.

---

7) İki Yönlü (Faktöriyel) ANOVA ve Etkileşim

Faktör A (ör. yöntem: klasik/karma), Faktör B (sınıf: 7/8).

• Ana etkiler: A ve B’nin tek tek etkisi.

• Etkileşim (A×B): A’nın etkisi B’nin düzeyine bağlı mı?

Uygulama: Okuduğunu anlama puanı ~ Yöntem × Sınıf → A×B p=0.03 → Yöntemin etkisi 8. sınıfta daha güçlü; politika hedefli müdahaleyi destekler.

---

8) Tekrarlı Ölçümler ANOVA (RM): Sferisite ve Alternatifler

Aynı bireyler zaman içinde ölçüldüğünde sferisite (fark puanlarının varyanslarının eşitliği) varsayımı önemlidir. Mauchly p<0.05 ise Greenhouse–Geisser veya Huynh–Feldt düzeltmesi kullanılır. Alternatif olarak lineer karma etkili modeller (LMM) daha esnektir (eksik veri, düzensiz zaman aralığı).

Örnek: 6 haftalık okuma hızı takibi → Zaman ana etkisi p<0.001; GG-ε=0.78; düzeltilmiş F raporlanır.

---

9) Karma (Mixed) ANOVA: Arası + İçi Birlikte

Örn. Grup (müdahale/kontrol; arası) × Zaman (ön/son/izlem; içi). Grup×Zaman etkileşimi, müdahale etkisinin zamanla farklılaşıp farklılaşmadığını sınar. Eksik takip verileri varsa RM-ANOVA yerine LMM tercih edilebilir.

---

10) ANCOVA: Kovaryanslarla Ayarlama

Başlangıç puanı, yaş, SES gibi sürekli kovaryanslar modele eklenerek grup karşılaştırmaları daha hassas yapılır. Kovaryansın eğiminin gruplar arasında eşit olduğu varsayılır (homojen regresyon eğimleri). Eğimler farklıysa etkileşim terimi eklenmeli ya da model gözden geçirilmeli.

Örnek: Son test puanı ~ Grup + Ön test (kovaryans) → Grup etkisi p=0.02; kısmi η²=0.06.

---

11) MANOVA/MANCOVA: Çoklu Bağımlı Değişken

Birbiriyle ilişkili sonuç değişkenleri (okuma, yazma, kelime) için MANOVA, tip I hatayı kontrol eder ve çok değişkenli bir test (Pillai’s Trace, Wilks’ Λ, Hotelling’s Trace, Roy’s Largest Root) sunar. Anlamlıysa tekil ANOVA’lara, gerekirse FDR/Holm düzeltmeli post-hoc’lara geçilir.

---

12) Eşit Olmayan Varyanslar ve Dengesiz Tasarımlar

Eşitlik bozulduğunda:

• Welch ANOVA (tek yönlü),

• Brown–Forsythe (alternatif),

• Post-hoc’ta Games–Howell.
  Dengesiz n’ler etki büyüklüklerinin yorumunu etkileyebilir; raporda belirtin.

---

13) Parametrik Olmayan Alternatifler

Varsayımlar ciddi bozulduysa ve dönüşümler çözmüyorsa:

• Kruskal–Wallis (tek yönlü),

• Friedman (tekrarlı),

• Post-hoc’ta Dunn (FDR düzeltmeli) vb.
  Parametrik olmayan etki büyüklükleri (örn. Cliff’s delta, η²_H) raporlanmalıdır.

---

14) Çoklu Karşılaştırmalar: Aile İçi Hata Kontrolü

Tukey HSD (eşit varyans/n), Scheffé (daha muhafazakâr), Bonferroni/Holm (basit çiftler), BH-FDR (keşifsel durumlarda). Öncelik sırası: birincil hipotez → ikincil → keşifsel; hiyerarşi raporda belirtilmeli.

---

15) Aykırı Değerler ve Dayanıklı (Robust) ANOVA

Aykırı değerler F testini aşırı etkileyebilir.

• Trimmed mean tabanlı ANOVA (Yuen testleri),

• Harrell–Davis quantile tabanlı yaklaşımlar,

• Bootstrapped güven aralıkları.
  Duyarlılık analizinde klasik ANOVA ile robust sonuçları birlikte verin.

---

16) Eksik Veri ve Düşen Gözlemler

RM/karmada listwise kayıp taraflılık doğurabilir. LMM ile tüm mevcut veriyi kullanın (MAR altında tutarlı). Tek yönlü/kesitselde çoklu atama düşünülebilir; analiz kararını raporda şeffafça belirtin.

---

17) Görselleştirme: Etkiyi Görünür Kılmak

• Ortalama ± 95% GA noktaları (bar yerine nokta/line tercih).

• Kutu/violin + jitter ile dağılım ve aykırılar.

• Etkileşim grafikleri (A×B).

• Yağmur (raincloud) grafikleri, ridge yoğunluklar.
  Grafik alt yazısında n, ölçüm birimi ve ne görüldüğü açıkça yazılmalı.

---

18) Raporlama Kalıpları (Kısa Şablonlar)

Tek yönlü Welch ANOVA:
“Gruplar arası fark Welch F(2, 60.7)=5.32, p=0.007; ω²=0.09. Games–Howell post-hoc’ta A–C farkı anlamlı (p=0.009), B–C marjinal (p=0.076).”

İki yönlü ANOVA (etkileşimli):
“Yöntem ana etkisi F(1, 116)=6.14, p=0.014, partial η²=0.05; Sınıf ana etkisi anlamsız; Yöntem×Sınıf etkileşimi F(1, 116)=4.98, p=0.028.”

RM-ANOVA (GG düzeltmeli):
“Zaman etkisi F_GG(2.34, 187.1)=11.6, p<0.001; partial η²=0.11. GG-ε=0.78.”

ANCOVA:
“Grup etkisi (ön test ayarlı) F(1, 205)=5.21, p=0.024; kısmi η²=0.025. Ön test β=0.62, p<0.001.”

MANOVA:
“Pillai’s Trace=0.18, F(6, 304)=5.1, p<0.001. Tekil ANOVA’larda ‘Okuma’ ve ‘Kelime’ anlamlı (FDR düzeltilmiş).”

---

19) Eğitimde Uygulama: Üç Stratejinin Karşılaştırması

Bağlam: 8. sınıf, N=144; Strateji A/B/C; sonuç: okuduğunu anlama.
Analiz: Levene p=0.04 → Welch; F(2, 92.3)=4.87, p=0.010; ω²=0.08.
Post-hoc: Games–Howell A–C p=0.012.
Yorum: Strateji C üstün; maliyet–zaman analiziyle uygulanabilirlik değerlendirilsin.

---

20) Sağlıkta Uygulama: Müdahale × Zaman Karma Tasarım

Bağlam: Müdahale/kontrol; sonuç: depresyon skoru (0–27); zaman: ön/son/3 ay.
Analiz: Karma ANOVA; Grup×Zaman p=0.004; partial η²=0.07.
Yorum: Müdahale etkisi zamanla artıyor; 3. ayda fark maksimum.

---

21) İşletmede Uygulama: Kampanya Varyantları (MANOVA)

Bağlam: A/B/C kampanyaları; bağımlı değişkenler: satış, elde tutma, memnuniyet.
MANOVA: Pillai p=0.002; tekil ANOVA’larda satış ve memnuniyet farklı, elde tutma benzer.
Politika: C varyantı kısa vadede satışta güçlü, memnuniyet orta; hibrit tasarım önerilir.

---

22) Sosyal Bilimlerde ANCOVA: Başlangıç Puanı ile Ayarlama

Bağlam: Program etkisi; başlangıç puanı farklılık gösteriyor.
ANCOVA: Ön test kovaryans; Grup p=0.031; kısmi η²=0.04.
Yorum: Program, başlangıç farklılıkları ayarlandığında dahi pozitif etki üretiyor.

---

23) Tasarım Tuzakları ve Çözümler

• Dengesiz n + eşitsiz varyans → Welch + Games–Howell.

• Sferisite ihlali → GG/HF düzeltmesi veya LMM.

• Çoklu test şişmesi → Hiyerarşi + FDR/Holm.

• Aykırı etkisi → Robust ANOVA + duyarlılık raporu.

• Eksik veri → Çoklu atama veya LMM; listwise’dan kaçının.

• Sadece p vurgusu → Etki büyüklüğü + GA + görsel.

---

24) Yazılım Notları (SPSS, R, Python, jamovi/JASP)

• SPSS: Tek/iki yönlü ANOVA, Welch, post-hoc’lar; GLM ile ANCOVA/karma.

• R: aov, car::Anova (Type II/III), welch.test varyantları, emmeans (marjinal ortalamalar), afex, lme4/nlme (karma), rstatix pratik iş akışları.

• Python: statsmodels (ANOVA/ANCOVA/MANOVA), pingouin (welch_anova, pairwise_gameshowell).

• jamovi/JASP: GUI, Welch/Games–Howell yerleşik, rapor dostu tablolar.

---

25) Marjinal Ortalamalar ve Karar Dili

Post-hoc ve ANCOVA sonrası marjinal (ayarlı) ortalamalar ile farkları GA’larıyla raporlayın. Paydaşlar için “A, B’ye göre +4.6 puan (95% GA: 1.3–7.9)” şeklinde eyleme dönük cümleler kurun.

---

26) Ön Kayıt, Şeffaflık ve Reprodüksiyon

Birincil/ikincil hipotezler, α, güç, seçilecek ANOVA türü, post-hoc planı ve etki büyüklüğü raporlama taahhüdü çalışma öncesi yazılmalı. Kod ve veri (anonimleştirilmiş) mümkün olduğunda paylaşılmalı; raporda varsayım sonuçları eklenmelidir.

Sonuç

Akademi destekli projelerde ANOVA, çoklu karşılaştırmaların bilimsel omurgasıdır. Tasarıma uygun varyantı seçmek (tek/iki yönlü, RM, karma), varsayımları incelemek (normallik, homojenlik, sferisite), sorun çıktığında Welch/Brown–Forsythe veya robust yaklaşımlara yönelmek, çoklu karşılaştırmaları planlı ve düzeltmeli yürütmek esastır. ANCOVA ile başlangıç farklılıklarını ayarlamak, MANOVA ile çoklu sonuç uzayında tip I hatayı yönetmek, karma tasarımlarda Grup×Zaman etkileşimleri üzerinden etkinin dinamiğini okumak, araştırma sorularına zengin yanıtlar verir.

Bulguların gücü, etki büyüklüğü ve güven aralıkları ile artar; grafiklerle görünür hâle gelir. Eksik veri ve aykırı değerleri yönetmek, duyarlılık analizleriyle sonuçların sağlamlığını göstermek, ikna edici bir raporun şartıdır. Ön kayıt, açık kod/veri ve şeffaf raporlama, bulguların tekrarlanabilirliğini ve güvenilirliğini pekiştirir. Sonuç olarak, ANOVA’yı yalnızca bir test olarak değil; sorudan rapora uzanan karar altyapısı olarak ele aldığınızda, projelerinizde daha iyi, daha adil ve daha uygulanabilir kararlar alırsınız.

Akademi Delisi, eğitim ve akademik destek alanında kapsamlı hizmetler sunan öncü bir platformdur. Öğrencilerin akademik başarılarına yön verirken, onları bilgiyle buluşturmayı ve potansiyellerini en üst düzeye çıkarmayı amaç edinmiş bir ekibiz. Sitemiz bünyesinde ödevlerden projelere, tezlerden makalelere kadar geniş bir yelpazede destek sağlıyoruz. Alanında uzman yazarlarımız, öğrencilere özgün içerikler sunarken, aynı zamanda onlara araştırma, analiz ve yazım konularında rehberlik ederek kendilerini geliştirmelerine yardımcı oluyor.
Akademik hayatın zorluklarıyla başa çıkmak artık daha kolay. Akademi Delisi olarak, öğrencilere sadece ödevlerinde değil, aynı zamanda araştırma projelerinde, tez çalışmalarında ve diğer akademik gereksinimlerinde de destek sağlıyoruz. Sunduğumuz kaliteli hizmetler sayesinde öğrenciler zamanlarını daha verimli bir şekilde kullanabilirler. Uzman ekibimiz, her bir öğrencinin ihtiyaçlarına özel çözümler üreterek, onların akademik hedeflerine ulaşmalarına katkı sağlar.
Gelişmiş kaynaklara erişimden akademik yazım kurallarına, araştırma yöntemlerinden kaynakça oluşturmaya kadar her aşamada öğrencilere destek sunan Akademi Delisi, eğitimde yeni bir perspektif sunuyor. Amacımız, öğrencilere sadece geçici çözümler değil, aynı zamanda uzun vadeli öğrenme ve başarıya giden yolda rehberlik etmektir.