Akademide Jamovi ile Faktör Analizi Uygulaması

Faktör analizi, yüzlerce değişkeni birkaç anlamlı bileşene dönüştürmenin, akademik araştırmada yapıyı görünür kılmanın ve ölçeklerin psikometrik omurgasını kurmanın en güçlü yollarından biridir. Ancak bu gücü sahneye taşımak, yalnızca “doğru düğmeye basmak” değildir. Soru–tasarım–ölçüm–varsayım–analiz–yorum–raporlama–yeniden üretilebilirlik–etik–eşitlik zincirinin tamamına yayılmış bir disiplin gerektirir. Jamovi, bu zinciri özellikle öğretilebilirlik, şeffaflık ve tekrar edilebilirlik açısından akıcı bir deneyime dönüştürür: menüler yalın, seçenekler anlaşılır, çıktı metinleri insan diline yakındır, sürüm/rapor çıktıları kolaydır.

1) Zihin Seti: Faktör Analizi “Boyama” Değil, Yapı Keşfi ve Doğrulaması

Faktör analizi, veriyi boyayan değil, gizli yapıyı açığa çıkaran bir mercektir. EFA ile keşfeder, CFA ile doğrular; ikisini ya ardışık ya da farklı örneklemlerde, temkinli bir köprüyle uygularsınız. Jamovi’de amaç: önce “hangi maddeler hangi anlam dünyasında buluşuyor?”, sonra “bu dünya yeni veriyle ayakta kalıyor mu?”

Uygulamalı sahne: Akademide “Uzaktan Eğitim Deneyimi” ölçeğinde, 24 maddelik bir pilottan 3 boyut bekleniyor: pedagojik kalite, teknik kullanılabilirlik, sosyal aidiyet. EFA’da bu üçlü görünür hâle geliyor; CFA’da yeni kohortta yapı doğrulanıyor.

---

2) Veri Hazırlığı: Ham Metinden Anlamlı Maddeye

Faktör analizi temiz veri ister. Maddeler açık, tek anlamlı, ters maddeler doğru yönlenmiş olmalı; uç değerler ve hep aynı seçeneği işaretleyen yanıtlayıcı gölgeleri fark edilmiş olmalı. Jamovi’de veri görünümü bu kontrolü hızlandırır.

Uygulamalı sahne: “Kamerayı açmak beni rahatsız etmiyor (ters)” maddesi, diğerleriyle aynı yöne çevrilir. “Tamamen katılıyorum” = yüksek puan her maddede aynı anlama gelir; raporda bu karar not edilir.

---

3) Örneklem Akıl Yürütmesi: “Kaç Kişi Yeter?” Sorusu, Tek Sayı Değildir

Örneklem büyüklüğü “maddelerin niteliği, faktör sayısı ve topluluk (communality) düzeylerine” bağlı bir sezgi meselesidir. Tek bir sihirli sayı yoktur; ancak maddenin sinyali güçlü ise daha az gözlemle bile netlik artar. Jamovi’de uygunluk ölçütleri ve keşif grafikleri, bu sezgiyi destekler.

Uygulamalı sahne: 24 madde için 300 gözlem, net bir başlangıç sağlar; pilotta gürültülü görünen 4 madde ya sadeleştirilir ya da ilerleyen adımda elenir.

---

4) Madde İncelemesi: “Hangi Madde Kimi Anlatıyor?”

Faktör analizi, kötü yazılmış maddeyi parlatmaz. Yan anlamlar, çift sorular, bağlamı belirsiz referanslar ölçeği zayıflatır. Analizden önce madde dili düzeltilir; analiz sırasında çapraz yüklemeler bu sorunu size fısıldar.

Uygulamalı sahne: “Ders esnekliği yeterli ve canlı ders saatleri uygundur” gibi iki fikir taşıyan madde, iki cümleye ayrılır. EFA’da bu madde zaten iki faktöre yanlışlıkla yükleniyordu; ayrışma ile tablo netleşir.

---

5) Yakınsama ve Ayrışma: Aynı Dünya, Ayrı Dünyalar

İyi bir ölçek, benzer şeyleri aynı faktörde yakınlaştırır (yakınsama), farklı şeyleri farklı faktörlerde ayrıştırır (ayrışma). Jamovi’de yüklemeleri okurken, bu iki kavramı insan diline çevirin: “Pedagojik kalite maddeleri birbirini buluyor, sosyal aidiyet maddeleri onlardan uzak duruyor.”

Uygulamalı sahne: “Canlı derste tartışma fırsatı” ile “dönütlerin zamanında gelmesi” aynı boyutta toplanır; “arkadaşlarımla bağlantı kuruyorum” ayrı bir boyuta gider. Yakınsama–ayrışma sağlam görünüyorsa, yapı olgunlaşır.

---

6) Ekstraksiyon Kararı: Keşfin Sesini Açmak

EFA’da ekstraksiyon seçimi (örneğin temel eksen/faktör çıkarımı gibi) bir denge işidir: gürültüyü bastırırken sinyali korumak. Jamovi’deki seçenekler, özet metinlerle anlaşılır. Burada amaç, mekanizmayı duyabilmek; menü adı değil, yorum kalitesi önemlidir.

Uygulamalı sahne: İlk çalışmada faktörler net; ikinci çalışmada bir faktör flu kalıyor. Ekstraksiyon kararı ve paralel analizle faktör sayısı yeniden düşünülüyor.

---

7) Döndürme (Rotation): Dünyayı Okura Çeviren Çeviri

Döndürme, gizli yapıyı insan diline çeviren bir işlemdir. Faktörler birbirinden tamamen bağımsız olmak zorunda değildir; çoğu sosyal–eğitsel bağlamda boyutlar ilişkilidir. Jamovi’de eğik (korelasyonları kabul eden) döndürmeler, çoğu kez daha doğal sonuç verir.

Uygulamalı sahne: Pedagojik kalite ile sosyal aidiyet ılımlı ilişkili. Döndürme, bu akrabalığı saklamaz; ama “kimin neyi anlattığını” daha net söyler.

---

8) Faktör Sayısı: Paralel Analiz ve Temkin

“Kaç faktör?” sorusunun tek cevabı yoktur. Paralel analiz, açıklanan varyans ve yorumlanabilirlik birlikte düşünülmelidir. Jamovi, paralel analizle “rastlantıya göre beklenen” ile “gözlenen” sinyali kıyaslatır. En önemli ölçüt: anlamlı yorum.

Uygulamalı sahne: Teori 3 faktör diyordu; paralel analiz 2–3 arasında gri alan gösteriyor. Ekip, 3’lü çözümün karar dilini daha iyi taşıdığını görüp onu seçiyor; raporda “iki faktörlü alternatifte yön aynı, büyüklük biraz değişiyor” notu yer alıyor.

---

9) Çapraz Yüklemeler: “Bu Madde İki Dünyanın Vatandaşı”

Bir maddenin birden çok faktöre anlamlı yüklenmesi, çoğu kez kavramsal karışıklığı işaret eder. Çözüm; maddeyi düzeltmek, ait olmadığı boyuttan ayırmak ya da gerekirse çıkarmaktır. Jamovi’de yüklemeleri okurken, sınırda kalan maddeleri “deneme kutusuna” alın.

Uygulamalı sahne: “Kamerayı açınca arkadaşlarımla daha rahat etkileşiyorum” maddesi hem sosyal aidiyete hem pedagojik kaliteye uzanıyor. Metin gözden geçirilip “arkadaşlarımla bağ kuruyorum” vurgusuna çekiliyor; çaprazlık azalıyor.

---

10) Madde–Toplam İlişkileri ve Güvenilirlik: Sadece Bir Rakam Değil

Güvenilirlik (örneğin iç tutarlılık göstergeleri) tek sayı değildir; pratik yorum ister: “Alt boyut A, proje bağlamında kararlı, B’de iyileştirme alanı var.” Jamovi, madde–toplam ilişkilerini ve madde çıkarıldığında ne olduğunu insan diline yakın özetlerle sunar.

Uygulamalı sahne: Sosyal aidiyet alt boyutunda iki madde zayıf bağ kuruyor; çıkarıldığında alt boyutun kararlılığı artıyor, fakat kapsam azalıyor. Ekip, maddeyi revize edip ikinci dalgada tekrar deniyor.

---

11) Alt Ölçek Tasarımı: Puanlar Nasıl Doğar?

Faktör yapısı netleştiğinde alt ölçekler doğar. Burada kritik, skorlamanın karar cümlesine hizmet etmesidir. Ortalama mı toplam mı? Bantlama yapılacaksa eşikler saha için anlamlı olmalı.

Uygulamalı sahne: “Sosyal aidiyet” puanı 0–100 bandına çevrilip, düşük/orta/yüksek üç bandı oluşturuluyor. Kırsalda “düşük” bandı geniş; karar: ilk 6 haftada akşam penceresi ve akran rehberliği.

---

12) CFA/SEM ile Doğrulama: Yapı Yarın da Ayakta mı?

EFA keşiftir; izleyen örneklemde CFA ile yapı doğrulanır. Jamovi’nin SEM modülleri, model–veri uyumunu özet metin ve görsel akışla anlatır. Amaç, mükemmel uyum değil, makul uyum ve anlamlı yorumdur.

Uygulamalı sahne: Üç faktörlü model, yeni kohortta ayakta kalıyor; korelasyonlar ılımlı; modifikasyon önerileri teoriye aykırı olduğu için temkinle ele alınıyor. Rapor, “model yeterince iyi ve kullanışlı” diye biter.

---

13) Ölçüm Değişmezliği ve Eşitlik Merceği: “Kime Aynı Şeyi Ölçüyoruz?”

Faktör yapısı farklı gruplarda (kırsal/kent, gündüz/gece, kadın/erkek, dil grupları) aynı şeyi ölçüyor mu? Ölçüm değişmezliği merceği olmadan “gruplar arası fark” yorumları kırılgandır. Jamovi’de gruplara göre model karşılaştırmalarıyla temkinli bir kontrol yapılabilir.

Uygulamalı sahne: “Sosyal aidiyet” kırsalda daha düşük görünüyor; değişmezlik kontrolleri, ölçekteki dilin kırsalda aynı anlamı taşıdığını doğruluyor. Karar: düşük bandı hedefleyen mesajlar ve mahremiyet yönergeleri.

---

14) Eksik Veri: “Yanıt Yok ≠ Uygulanmadı ≠ Bilmiyorum”

Eksikler tek torbaya atılırsa faktör yapısı yanlı okunabilir. Jamovi’de eksik veriyi anlamına göre etiketlemek (yanıt yok/uygulanmadı/bilmiyorum), ardından duyarlılık senaryolarında yönün korunup korunmadığını yazmak önemlidir.

Uygulamalı sahne: Üst gelir diliminde “yanıt yok” yüksek; eksikler çıkarılınca “teknik kullanılabilirlik” boyutunda büyüklük artıyor ama yön değişmiyor. Rapor: “Üst bant gölgesi; yorum temkinli.”

---

15) Duyarlılık ve Sağlamlık: Varsayım Değişince Mesaj Ne Oluyor?

Maddeleri 5’ten 3 banda toplamak, pasif oturum kesmesini 20→15 dakikaya almak, faktör sayısını 3→2 denemek… Hepsi varsayımtır. Jamovi’de alternatif çözümleri hızlıca üretip, “yön sabit mi? büyüklük nasıl oynuyor?” sorularına kısa not yazın.

Uygulamalı sahne: 3 faktörlü çözümün çekirdeği sağlam; 2 faktörlüde sosyal aidiyet pedagojik kaliteye karışıyor. Karar: 3 faktör; rapora duyarlılık notu ekleniyor.

---

16) Rapor Üslubu: Menü Adı Değil, Gerekçe–Bulgu–Karar

Okuru menülerle boğmayın. Üç cümlelik omurga:

1. Gerekçe: “Uzaktan eğitimde sosyal aidiyet, teknik kalite ve pedagojik kalite farklı boyutlar mı?”

2. Bulgu: “EFA, üç boyutlu anlamlı yapı ortaya koyuyor; CFA yeni kohortta ayakta; sosyal aidiyet kırsalda daha düşük; belirsizlik orta.”

3. Karar: “İlk 6 haftada akran rehberliği + mahremiyet yönergeleri; akşam 20:00–22:00 penceresi; düşük bandı hedefleme.”

---

17) Etik ve Küçük Hücre Gizliliği: Görünürlük Tamam, İfşa Değil

Alt gruplarda n<5 gibi küçük hücreleri açmayın; birleştirin ya da genelleyin. Diliniz damgalamasın: “zayıf öğrenci” yerine “daha fazla desteğe ihtiyaç duyan öğrenci”; “kamerayı açmayanlar” yerine “mahremiyet kaygısı belirtenler.”

Uygulamalı sahne: Kırsal küçük kampüste “yüksek aidiyet” bandı çok az. Grafik/rapor bunu birleştirerek sunuyor; dipnot: “gizlilik için hücreler birleştirildi.”

---

18) Yeniden Üretilebilirlik ve Sürüm Notu: Aynı Sözü Yarın da Versin

Jamovi projeleri, tarih/versiyon izleriyle saklanmalı: veri kesim tarihi, madde revizyonları, döndürme türü, faktör sayısı, duyarlılık denemeleri… Rapor sonunda “sürüm notu” ve karar günlüğü bırakın.

Uygulamalı sahne: “v1.4—24 madde; v1.5—22 madde (iki madde revize); 3 faktör; paralel analiz onay; kırsal/kent değişmezlik temel düzeyde sağlandı; yön sabit.”

---

19) Disiplinler Arası Mini Sahneler

Eğitim: Öğretim kalitesi–teknik–aidiyet üçlüsü. EFA’da temiz ayrışma; CFA’da yeni dönemde onay. Karar: İlk 6 haftada düşük aidiyete odaklı akran rehberliği, akşam penceresi.

Psikoloji: “Duygusal tükenmişlik” ölçeğinde üç boyut; iki madde çapraz. Metin revizyonu sonrası EFA netleşiyor, CFA makul uyum veriyor. Karar: Riskli band için erken uyarı.

Sağlık: “Tele-sağlık memnuniyeti” ölçeğinde teknik ve iletişim boyutları ilişkili. EFA–CFA köprüsü ayakta; pazar 09:00–11:00 zirvesi. Karar: Randevu penceresi optimizasyonu.

Kamu Yönetimi: “Kurumla etkileşim” ölçeğinde çevrim içi kanallar farklı faktörde toplanıyor; yağış günleri etkisiyle ritim değişiyor. Karar: Yağışta çevrim içi yönlendirme.

---

20) Yaygın Hatalar ve Hızlı Düzeltmeler

• Hata: EFA’yı son gerçek gibi kabul etmek.
  Düzeltme: Ayrı örneklemde CFA ile doğrula; bulguyu temkinle yaz.

• Hata: Paralel analizi görmezden gelmek.
  Düzeltme: Faktör sayısını paralel analiz + anlamlı yorum ile belirle.

• Hata: Döndürmeyi yanlış okumak.
  Düzeltme: Boyutlar ilişkili olabilir; eğik döndürme çoğu bağlamda daha doğal.

• Hata: Çapraz yüklemeli maddeyi zorla tutmak.
  Düzeltme: Metni düzelt, maddeyi ayrıştır; gerekirse çıkar ve not düş.

• Hata: Güvenilirliği tek sayı gibi görmek.
  Düzeltme: Madde–toplam ilişkilerini ve pratik kapsamı birlikte tartış.

• Hata: Eksikleri tek sepete atmak.
  Düzeltme: “Yanıt yok/uygulanmadı/bilmiyorum” ayrımı; duyarlılık notu.

• Hata: Eşitlik merceğini atlamak.
  Düzeltme: Ölçüm değişmezliğini temkinli kontrol et; küçük hücreleri koru.

• Hata: Menü adlarını rapor diye yazmak.
  Düzeltme: Gerekçe–bulgu–karar omurgası; eşik–zaman–kapasite–hata dili.

---

21) Jamovi İçin Pratik Akış Önerisi (Tablosuz, Formülsüz, Adım Adım)

1. Veriyi topla–temizle: Ters maddeleri aynı yöne çevir; tek anlamlı ifadeler bırak.

2. EDA yap: Madde dağılımlarını ve küçük hücreleri sözlü grafik ile düşün (ör. “üst band dar”).

3. EFA çalıştır: Ekstraksiyon–döndürme kararını yorumlanabilirlik ile ver.

4. Faktör sayısını temkinle seç: Paralel analiz + anlamlı yorum.

5. Çapraz yüklemeleri çöz: Metin revizyonu, ayırma ya da çıkarma.

6. Güvenilirlik bak: Madde–toplam ilişkileri, kapsam–kararlılık dengesi.

7. Alt ölçek skorla: 0–100 bandı; düşük/orta/yüksek eşiği saha için anlamlı seç.

8. CFA ile doğrula: Yeni kohortta yapı ayakta mı; gerekçeli modifikasyonlar var mı?

9. Eşitlik merceği: Grup karşılaştırması yapacaksan ölçüm değişmezliğine temkinli bak.

10. Eksikler ve duyarlılık: Alternatiflerde yön sabit mi?

11. Raporla: Gerekçe–bulgu–karar.

12. Sürüm notu bırak: Hangi maddeler revize, hangi kararlar değişti; iz kalsın.

---

22) Kontrol Listesi – Jamovi’de Faktör Analizini Teslime Koymadan Hemen Önce

1. Maddeler aynı yöne çevrildi mi; metin çift anlamdan arındı mı?

2. EFA’da yakınsama ve ayrışma insan diliyle anlatıldı mı?

3. Faktör sayısı paralel analiz + yorumlanabilirlik ile gerekçelendi mi?

4. Döndürme kararı (ilişkili boyutlar?) bağlamla uyumlu mu?

5. Çapraz yüklemeli maddeler için revizyon/çıkarma kararı yazıldı mı?

6. Güvenilirlik tek sayıya indirgenmeden, pratik kapsam ile tartışıldı mı?

7. Alt ölçek skoru karar cümlesine hizmet edecek şekilde tasarlandı mı?

8. CFA yeni kohortta makul uyum veriyor mu; modifikasyonlar teori ile örtüşüyor mu?

9. Ölçüm değişmezliği temkinle kontrol edildi mi?

10. Eksik veri türleri ayrıldı mı; duyarlılık senaryosu notlandı mı?

11. Etik–gizlilik: küçük hücreler birleştirildi, dil damgalamıyor mu?

12. Rapor gerekçe–bulgu–karar düzeninde, eşik–zaman–kapasite–hata diliyle bitiyor mu?

13. Sürüm notu ve karar günlüğü bırakıldı mı?

---

Sonuç

Jamovi ile faktör analizi, akademik araştırmanın anlam mimarisini görünür kılar: maddelerin hangi dünyalara ait olduğunu keşfeder (EFA), bu dünyaların yarın da ayakta durup durmadığını doğrular (CFA) ve elde edilen boyutları karar cümlelerine bağlar. Bu yazı, menü adlarının ötesinde, insan diliyle bir omurga sundu: veri hazırlığından madde revizyonuna; yakınsama–ayrışma sezgisinden döndürme mantığına; faktör sayısını paralel analizle temkinli belirlemekten çapraz yüklemelerle baş etmeye; güvenilirliği pratik bir çerçevede okumaktan alt ölçek skorlamaya; CFA/SEM ile yapıyı doğrulamaya; ölçüm değişmezliği ve eşitlik merceği ile adil karşılaştırmaya; eksik veri ve duyarlılık notlarından etik–gizlilik ilkelerine; raporlama üslubundan yeniden üretilebilirlik ve sürüm notu disiplinine kadar.

Özüyle:

• EFA keşif, CFA doğrulamadır; ikisi birlikte güçlüdür.

• Faktör sayısı, yalnız bir sayı değil; paralel analiz + anlamlı yorum denkleminin ürünüdür.

• Döndürme, boyutları insan diline çevirir; çoğu sosyal bağlamda ilişkili boyutlar daha doğaldır.

• Çapraz yüklemeli maddeler, çoğu kez madde metni probleminin belirtisidir; revize edin ya da çıkarın.

• Güvenilirlik tek sayıya indirgenmez; kapsam–kararlılık dengesiyle konuşur.

• Alt ölçek skoru karar için tasarlanır; düşük/orta/yüksek bantları saha için anlamlıdır.

• CFA ile yeni örneklemde yapıyı teyit eder; modifikasyonları teori süzgecinden geçirirsiniz.

• Ölçüm değişmezliği olmadan grup karşılaştırmaları kırılgandır; eşitlik merceği çekirdek ilkedir.

• Eksik veri türlerini ayırın; duyarlılıkta yön sabit mi onu yazın.

• Rapor, gerekçe–bulgu–karar omurgasıyla biter; eşik–zaman–kapasite–hata diliyle eyleme bağlanır.

• Sürüm notu ve karar günlüğü, yarın aynı veride aynı sözü verebilmenin güvencesidir.

Böyle çalıştığınızda, faktör analizi yalnız “istatistik” olmaktan çıkar; ölçek geliştirme ve değerlendirmeyi adil, şeffaf ve uygulanabilir bir karar makinesine dönüştürür. Okur, yalnız boyutları değil; hangi haftada, kime, hangi eşikte ve hangi bedelle ne yapacağını duyar. Akademik değer, işte o zaman gerçek hayata bağlanır.

Akademi Delisi, eğitim ve akademik destek alanında kapsamlı hizmetler sunan öncü bir platformdur. Öğrencilerin akademik başarılarına yön verirken, onları bilgiyle buluşturmayı ve potansiyellerini en üst düzeye çıkarmayı amaç edinmiş bir ekibiz. Sitemiz bünyesinde ödevlerden projelere, tezlerden makalelere kadar geniş bir yelpazede destek sağlıyoruz. Alanında uzman yazarlarımız, öğrencilere özgün içerikler sunarken, aynı zamanda onlara araştırma, analiz ve yazım konularında rehberlik ederek kendilerini geliştirmelerine yardımcı oluyor.
Akademik hayatın zorluklarıyla başa çıkmak artık daha kolay. Akademi Delisi olarak, öğrencilere sadece ödevlerinde değil, aynı zamanda araştırma projelerinde, tez çalışmalarında ve diğer akademik gereksinimlerinde de destek sağlıyoruz. Sunduğumuz kaliteli hizmetler sayesinde öğrenciler zamanlarını daha verimli bir şekilde kullanabilirler. Uzman ekibimiz, her bir öğrencinin ihtiyaçlarına özel çözümler üreterek, onların akademik hedeflerine ulaşmalarına katkı sağlar.
Gelişmiş kaynaklara erişimden akademik yazım kurallarına, araştırma yöntemlerinden kaynakça oluşturmaya kadar her aşamada öğrencilere destek sunan Akademi Delisi, eğitimde yeni bir perspektif sunuyor. Amacımız, öğrencilere sadece geçici çözümler değil, aynı zamanda uzun vadeli öğrenme ve başarıya giden yolda rehberlik etmektir.